In deze tekst vindt u links in de vorm van nummers, letters en knoppen. De nummers zijn verbonden met een lijst waarin alle verschillen tussen deze versie, uit 1884, en een andere uit 1946, genoteerd zijn. De letters zijn verbonden met de notenlijst. En de knoppen verwijzen naar de plaatjes uit de andere versie.

V O O R U I T G A N G. a

Klein, klein kleuterken!
Wat doe jij in me hof!
Je plukt me'n al de bloemkens of,
En maakt het veel te grof.

OUD DEUNTJE.

Spoken! o, ik heb allen eerbied voor ons beter licht; maar het spijt mij razend, dat er geen spoken zijn. Ik wenschte er aan te gelooven, aan spoken en aan toovergodinnen! o Moeder DE GANS; lieve Moeder DE GANS! laarzen van zeven mijlen! onuitwischbare bloedvlek op den noodlottigen sleutel! en gij, stroom van rozen en paarlen uit den mond der jongste dochter! hoe verkwiktet gij mij in mijne jeugd! Mijn grootmoeder kon de historie van Roodkapje al zeer goed vertellen. `s Zaterdagsavonds, als zij haren bijstand kwam verleenen in 1 het vouwen van de wasch; alvorens zij dat gewichtige werk aanvaardde, in het schemeruur; en de kleinste zat op haar schoot en speelde met haar zilveren kurkentrekker in de gedaante van een hamer. Hoe blonken hare oude oogen, als zij den wolf nabootste, op het oogenblik dat hij toebeet! Zekerlijk: "Vader JACOB en zijne kinderen 2 ," is een 3 mooi boekje; "de brave HENDRIK" is allerbraafst; maar ik had toen een afkeer van al die geschriften, op wier titel prijkt "voor kinderen," "voor de jeugd;" en wat betreft titels als: "Raadgevingen en Onderrichtingen 4 ", zij waren mij een gruwel. Als kind begreep ik de nuttigheid van het nuttige niet zoo zeer. Maar ik had een mooie editie 5 van Moeder DE GANS: half Fransch, half Hollandsch, zonder omslag, zonder titel, en al de bladzijden boven en beneden als een jachthond behangen. Van de poëtische zedeleer aan het eind van ieder verhaal, cursief gedrukt, begreep ik niets. Maar ik begreep het verschrikkelijke van het: "Zuster ANNA, Zuster ANNA! ziet gij nog niets komen ?" en dan het wrekend zwaard van den opgedaagden broeder! o Die Blauwbaard, die verschrikkelijke, die gruwelijke, die heerlijke Blauwbaard! Was mij zijne geschiedenis de schoonste der geheele verzameling, toch was ik er eenigszins bang voor. Als ik het boek in handen nam, draaide ik er om heen, met eene zekere begeerige schuwheid, als eene mug om de kaars. Eerst las ik al het andere, eindelijk viel ik op den vrouwen- beul aan, beet toe, en verslond zijne historie. Mijne ademlooze belang- stelling, mijne bleeke wangen, mijn kippevel, mijn omzien naar de deur, mijn hevig schrikken, als er in die oogenblikken iets van de tafel viel of iemand 6 binnenkwam: dat alles staat mij levendig voor den geest, en ik wenschte, o ik wenschte, dat ik dat alles nog zoo gevoelen en genieten konde! Gelooft gij, dat die tijd verloren was ? dat zulk een uur niet tot mijne vorming medewerkte ? dat het mijne verbeeldingskracht niet uitzette, sterkte en 7 voedsel gaf ?

En nu - waar mijne Moeder DE GANS van die dagen gebleven is, weet ik niet.b Mijn jongere broers en zusters hebben er nooit zooveel werk van gemaakt. Ik heb ze nooit in hunne handen gezien. De kinderen onzer dagen lezen allerhande nuttigheid, geleerdheid, vervelendheid. Zij lezen van volwassenen, die zij niet begrijpen, en van kinderen, die zij niet zouden durven navolgen. Eerst van engeltjes met 8 jurkjes en broekjes, die hun spaargeld aan een arm mensch geven, op het oogenblik dat zij er speelgoed voor dachten te koopen; later van groote mannen, naar hun begrip versneden en pasklaar gemaakt. c En dan worden zij altijd leerzame jeugd en lieve kinderen genoemd. Men weet niet, dat, ofschoon menig volwassene wenscht kind te zijn, er geen kind ter wereld is, dat zich gaarne dien titel hoort geven. Het verstandige woord van VAN DER PALM tot de jeugd: "ik wil u niet vernederen; maar opheffen Doch dit alles verandert. Onze kleine morsbroekjes zijn anticipaties op volwassen menschen. Voor hen bestaat, van moeders schoot af, geen enkel vroom bedrog geen enkele wonderbaarlijke jokken meer. Moeder DE GANS is veracht; zij weten dat al wat zij verteld onmogelijk is: dat er nooit katten geweest zijn, die spreken konden, dat er geene moei ter wereld uit eene pompoen eene koets kan maken; zij weten, dat St. Nicolaas niet door den schoorsteen komt; dat "wie aan een zwarten man gelooft, van zijn verstand beroofd is!" dat alles natuurlijk toe moet gaan, met handen gemaakt of voor geld gekocht worden. - Het is mooi, het is verstandig. Het is beter.

En toch geloof ik, dat het geheel afsluiten dier bovennatuurlijke wereld, het volstrekt beperken der kinderlijke begrippen tot het gebied van het physiek-mogelijke, zijne kwade zijde heeft, en in menige jeugdige ziel den grond legt tot een later scepticisme, rationalisme , of ten minste tot een zekere koelheid voor eene menigte van zaken, die anders op het gemoed plegen te werken. Waarlijk, men maakt der jeugd te veel indrukken onmogelijk. Onze kleine mannetjes zijn al te verstandig, al te wijs. Zij leeren te veel op zinnen en zintuigen vertrouwen, en dat wederspanninge van te willen zien en tasten alvorens aan te nemen, blijft. Gij leert uwe kinderen vroeg van een "Lieven Heer" spreken, die alles ziet en hoort; ijver dan ook niet te zeer tegen die verhalen der kinderkamer, met welker indruk een dergelijk geloof veel beter strookt; dan met dien van uwe volksnatuurkunde, vroegtijdig ingeprent. Maar gij vreest, dat uwe kinderen bang, vreesachtig, lafhartig zullen worden. Eilieve! indien dit in hun bloed of in hunne zenuwen is, zullen zij het tòch worden; zoo niet voor spoken, dan voor beesten, voor dieven, voor struikroovers. Eene kinderziel wil hare verschrikkingen hebben. Het wonderbaarlijke - hoe verlokkend 9 is het! Of is het u zelven niet een genoegen, sprook- en wondergeschiedenissen telezen! Ik voor mij lees SWEDENBORG liever dan BALTHAZAR BEKKER. Gij doorbladert de Mille et une nuits met genoegen; een onzer eerste mannen leest ze sedert onheugelijke jaren dagelijks. Gij gaat tooverballetten zien; gij zijt de vrijwillige dupe van eenen FAUST, eenen SAMIëL en een Cheval de Bronze. Het bovenzinnelijke, het onbegrijpelijke streelt u. Welnu, die trek is bij uwe kinderen nog grooter. Laat der jeugd dan hare wonderen! Aan haar al het schitterende der schatrijke verziering, aan haar Brisemontagne, aan haar de Schoone Slaapster, aan haar de Rijstenbrij-berg en Luilekkerland; voor u de flauwe, dorre, ware werkelijkheid; voor u onze kleine groote mannen, onze wakende leelijken, en onze arme wereld, waar men niets gratis 10 heeft! Dat is eerlijk gedeeld; of zoudt gij willen, dat kinderen zoo wijs zouden zijn als gij kinderachtig zijt ?

Dichters, schrijvers, schilders onder ons! gelooft gij niet, dat gij veel, oneindig veel, aan uwe minne, uwe kindermeid, uwe grootmoeder verschuldigd zijt ? Hebt gij u zelve wel 11 eens betrapt op een indruk in de kinderkamer ontvangen ?Kunt gij u niet voorstellen, dat de schoone wereld uwer idealen dáár is aangelegd, dáár allereerst bevolkt - en zoudt gij tegen het opkomend geslacht wreed kunnen zijn ?

Zóóveel voor de kinderen. Maar inderdaad ons aller lot is droeviger geworden sedert men zoo vlijtig aan het opdekken der waarheid is gegaan. De verziering is meestal mooier; het bedrog minder vervelend. l' Heureux temps que celui de ces fables ! riep VOLTAIRE, en het ware te wenschen, dat hij het wat beter gevoeld had, de leelijke spotter! hij zou er zoovelen niet uitgekleed hebben. Hij zou niet medegeholpen hebben aan het afbreken onzer schoone luchtpaleizen, aan het verwoesten onzer heerlijke dorado's. Arme tijden! In plaats van wonderdieren en wonderkrachten - natuurlijke historie en physica; in plaats van toovenarij - goochelboeken. Wat heeft de poëzie al niet verloren! Geen vogel feniks meer, zich in zijn ambergraf van geurig hout verbrandende en uit zijne asch herlevende; geen salamander meer, in het vuur ademende; geen ceder 12 meer, te weliger groeiende, naarmate hij meerder gedrukt wordt. In spijt van het Engelsche wapen, geen éénhoorn meer. Geen vliegende draak, geen basiliscus. Monsieur le Baron DE BUFFON en andere liefhebbers van zijn stempel hebben al deze geslachten uitgegroeid; dreiging en moord blazende tegen 13 illusiën, is het alsof zij eenen grooten maaltijd van al deze gedierten hebben aangericht. Het zou een schoon onderwerp voor een belangrijken roman kunnen zijn: Nera, of de laatste der Zeemeerminnen. De familiehaat van 14 het geslacht der natuuronderzoekers en 15 der edele 16 Zeebewoonsters kon er treffend ingeschetst worden. En wat zijn wij op een aantal punten beter dan onze vaderen onderricht! De padden zijn niet vergiftig, en hebben geen diamant in het voorhoofd ( het was anders eene schoone allegorie, eene moreele waarheid ); de walvisch is geen visch, en JONA heeft in een haai gezeten, de ooievaars dragen hunne zwakke ouders niet als AENEAS, op den rug; de olifanten gelijken meer op menschen dan de apen; men moet niet gelooven dat de jakhalzen de prooi des leeuws opsporen 17 ; - dit alles hebben die heeren ons geleerd, en voor al de schoone wonderdieren, die zij ons hebben weggenomen, gooien zij ons eenige ellendige verdroogde Mammouten en Ichthyosauri en Mastodonten naar het hoofd, waarvan wij álles gelooven moeten wat zij ons verkiezen te vertellen. Ik betwist het nut dier wetenschappen niet. Maar maken ze ons hart niet koud? De schoone natuur blijft nauwelijks schoone natuur, als men haar zoo koelbloedig geclassificeerd en geanatomiseerd heeft. Sla ze op, die boeken der natuurlijke historie, met hunne klassen, orden, familiën,geslachten, soorten, met hunne natuurlijke en kunstmatige stelsels - hoe dikwijls zult gij er te vergeefs naar een vroomen hartelijk woord van bewondering en verrukking zoeken. Waarlijk, men heeft de wonderdoende natuur te veel ontcijferd, te veel met passers, ontleedmessen, tabellen en vergrootglazen nageloopen. GöTHE (of een ander, maar ik meendat het GöTHE was) sprak uit mijn hart, toen hij microscopen en vergrootglazen met zijn anathema 18 trof. Ons oog, dacht GöTHE of die andere, ons oog en ons schoonsheids-gevoel zijn slechts ingericht en geschikt om de schoonheid dier wereld te begrijpen, die onder het bereik onzer zinnen valt.Daarom moeten wij onszelven het onrecht niet doen, ons in eene wereld te begeven, waarvoor wij geen zin, geene sympathie 19 hebben, die ons, aan andere proportiën 20 gewend en voor andere vormen ingericht, leelijk moeten voorkomen. En inderdaad, daar is voor mij 21 iets ondankbaars, iets onbescheidens in, in het bezit dezer groote aarde, nog datgene te vervolgen dat buiten onze heerschappij ligt; eene nieuwsgierigheid, die wij dan ook gewoonlijk met walging, schaduw 22 of ontzetting boeten. Of gevoeldet gij niet een akelig mengsel dezer drie gewaarwordingen, toen de oxygeen-microscoop u de verschrikkingen van een droppel water vertoonde, en sidderen deed voor de afgrijslijke gedrochten, die er zich in bewogen? Voor mij, het geluk van des morgens met een blij gelaat mijn lampet aan te grijpen en het heldere frissche water op mijne handen te gieten, heeft veel van zijne bekoorlijkheid verloren, sedert ik het klarevocht als het vehikel dier horreurs 23 heb leeren beschouwen 24 ; sedert ik niet kan nalaten, aan die monsters te denken met schorpioenstaarten en meer dan griffioen-klauwen gewapend, die er elkander in bestrijden e , Lieve medemenschen! wat is uw gevoel 25 , als gij denkt, dat gij bij iederen tred duizend moorden begaat bij iederen zucht duizend heirlegers verplaatst, met iedere ademhaling gansche benden inademt; dat de kus der min er duizenden verplettert; ja wat meer is, dat gij in iedere porie uwer huid eene gastvrijheid uitoefent, waarbij die van HATEM, wiens tent honderd poorten had, niets is ? Ik voor mij wenschte niet te weten, dat ik zoo overgoedertieren ben. Waarlijk, vrienden! dat alleven is niet uit te houden. Bedenkt het toch! Misschien heeft er op dit oogenblik een tornooi plaats in de hoeken van uw mond, of eene bataille 26 op den zoom van uwoor. Misschien, mejuffrouw! viert het uitschot der oneindig kleinen een bachanaal op uw smetteloozen hals; misschien, hooggeleerde! gaat er een rei van dartele ijdeltuitjes ten dans in de plooien van uwe kin! - Ba! het is afschuwelijk! Hoe dit gebroed afgeschud ? hoe dit krioelend heelal ontloopen? Helaas! aantrekkingskracht en middelpuntschuwende kracht - de onverbiddelijke wetenschap zegt het - verbieden 27 het u. Zalige tijd, toen gij het niet wist! Toen kondt gij in uwe gedachten schoon, zuiver, alleen zijn - maar gij hebt van den boom der Kennis gegeten, en zijt uzelven een afschuw geworden.Ik voor mij geloof dan maar liever aan "de Enckhuizer Seemare min 28 !"

Ziedaar voor de natuur. Hoe ging het met de geschiedenis? Ook daar moest, tot in kleinigheden toe, de waarheid, de koude waarheid, hardnekkig vervolgd worden. Ik keur goed, dat nieuwe onderzoekingen aan een SARDANAPALUS recht laten wedervaren en veranderingen maken, niet minder gewichtig dan die van den Médecin malgré lui, als hij het hart van de linker-naar de rechterborst verplaatste - maar, bijvoorbeeld! de ton van DIOGENES is een klein hutje geworden, alsof de grootste ton niet ruim zoo aardig was als het kleinste hutje ter wereld. Van de wolvin, die ROMULUS en REMUS zoogde, is een gemeen vrouwspersoon gemaakt. DAVID was zoo klein niet, en GOLIATH niet zoo heel groot. Men bedoelt het Hebreeuwsche, alsmen van ERASMUS zegt, dat hij twaalf jaren oud was, voor 29 hij het A. B. C. kende 30 ; de pannekoeken die czaar PETER te Zaandam at, waren zoo'n gemeen gebak niet, en zijn scheepstimmeren was juist niet veel. En dan al die steden, gesticht door mannen, die op die plek nooit 31 zullen geweest zijn, en al die mooie gezegden, die zoo mooi niet waren en waar iets anders medebedoeld was; en dan die heerlijke gezangen, welke geen dichter gehad hebben; en dan! die bekrompenheid om getallen te rectificeeren! LEONIDAS verdedigde Thermopylae wel met slechts driehonderd Spartanen, maar daar waren nog andere honderden bij, dat geen Spartanen waren; in plaats dat ST.URSULA met elf duizend maagden den marteldood onderging, onderging zij dien met geene elf duizend maagden; wat en hoeveel waren het dan ? -- en dan dat uitlachen, als wij medelijden hebben, b. v. met TASSO en PETRARCA, door te zeggen, de een had het zoo hard niet te Ferrara, en de andere was niet zooheel verliefd! - Zie, indien een geestig schrijver gezegd heeft, dat de historie niets anders is dan eene fabel, waar omtrent men overeenkomt, waarom zijn er dan zoo vele spelbrekers, die ons met een hatelijken glimlach overal iets ontnemen, iets veranderen, iets verbroddelen ? - Ik geloof, dat alles nuttig is, - maar ik zou er bij kunnen schreien. - Eilieve! geef mij dat kleine boekje eens aan! daar, van den rand dier canapé. Ik dank u. "Daer was eens een Koning en eene Koningin...."

Nog iets. Weet gij wat mij verbaast ? Dit: dat, terwijl onze tijd er zoo op uit is, om alle vorige geschiedschrijvers en overleveraars beschaamd te zetten voor het minste krulletje, dat zij te veel of te scheef gemaakt hebben, diezelfde eeuw alles in het werk stelt, om hetgeen onder hare oogen gebeurt, zoo veel mogelijk opgesierd en mooigemaakt tot de nakomelingschap te brengen. Wij, die op al wat nu geschiedt medailles slaan, op alles oden maken, al het tegenwoordige ten breedste uitmeten en zoo pit toresk mogelijk voorstellen; wij, die in de bewondering van ons-zelven schrijven en zingen, en alles als in het vuurwerk onzer opgewondenheid zetten; wij, die aan alles wat het onze is eene romaneske, eene ridderlijke tint geven - wij nemen de goede voorgeslachten zoo ernstig te biecht, en vallen hun zoo hard, omdat zij hier en daar de Helden en de Wijzen wat in het Held en Wijze zijn geholpen hebben, omdat zij hier en daar een lichtje, een bloempje, een pareltje, een gordijntje hebben aangebracht!.... Het is onbillijk.

"Daer was eens een Koning en eene Koningin, die so bedroeft waren," etc 32 .